Έρωτας ή Πόλεμος

-ένα τσάμπα μάθημα σκηνοθεσίας-

Όταν πρωτοπήγα στη σχολή, ένα απ'τα πρώτα πράγματα που μας είπαν ήταν ότι η διαδικασία του να φτιάξεις μια ταινία είναι ένα απ'τα πιο ψυχοφθόρα πράγματα που θα κάνεις ποτέ στη ζωή σου. Μας είπαν πως όταν και για όσο θα ετοιμάζεις μια ταινία, δεν θα έχεις μυαλό για τίποτα άλλο. Θα αναπνέεις την ταινία σου, θα τρώς και θα πίνεις την ταινία σου, θα κοιμάσαι με την έγνοια της, θα τη βλέπεις στον ύπνο σου και θα ξυπνάς με τον καημό της. Εγώ όλα αυτά τα χρόνια έβρισκα τη διαδικασία του να φτιάχνεις ταινίες διασκεδαστική, ενδιαφέρουσα, λυτρωτική, αλλά ποτέ βασανιστική. Μέχρι που ήρθε αυτή η ταινία. Και κατάλαβα. Κατάλαβα ακριβώς για τι πράγμα μας μιλούσαν εκείνο τον πρώτο καιρό. Ένα μήνα τώρα ζω έρμαιό της. Δεν ξέρω που πατάω και που βρίσκομαι, δεν μπορώ να συζητήσω για τίποτα άλλο, έχω έναν μόνιμο διαολεμένο πονοκέφαλο και νιώθω οτι ο εγκέφαλός μου έχει πολτοποιηθεί, έχω χαθεί απ'τον κόσμο και οι φίλοι μου έχουν βαρεθεί να με ακούνε να γκρινιάζω. Νιώθω σαν να είμαι απελπισμένα ερωτευμένη μ'ένα γκόμενο που δεν μου κάθεται αλλά εγώ συνεχίζω και το παλεύω μανιασμένα απο ένα ανόητο παιδικό πείσμα. Δεν ξέρω γιατί συνέβη αυτό με τη συγκεκριμένη ταινία. Ίσως επειδή τη σκαρώνω εδώ και χρόνια και όλο βρίσκω εμπόδια. Ίσως επειδή ήταν το πρώτο σενάριο που έγραψα ποτέ.

Το πρότζεκτ γι'αυτήν την ταινία έχει ξεκινήσει και σταματήσει τουλάχιστον τρεις φορές. Έκανε αίσθηση, ενθουσίασε, παρακίνησε, προκάλεσε αντιδράσεις, λογοκρίθηκε. Όταν ακύρωσα το πρότζεκτ την πρώτη φορά έπεσα σε κατάθλιψη για δυο βδομάδες. Το μετάνιωσα, το παράτησα, το ξαναξεκίνησα, το φοβήθηκα, το τόλμησα. Ήταν λες και περίμενα χωρίς να ξέρω τις ιδανικές συνθήκες. Να τύχει να βρω τους ιδανικούς χώρους, τον ιδανικό πρωταγωνιστή, τους ιδανικούς συνεργάτες, το ιδανικό τραγούδι. Και κάποια στιγμή ήρθε η ώρα. Κι ένα άλλο πράγμα που μας έλεγαν πάντα στη σχολή, ήταν πως ό,τι μπορεί να πάει στραβά σ'ένα γύρισμα, θα πάει στραβα. Συν χίλια δυο άλλα απρόοπτα που δεν τα περίμενες. Κι όταν την τελειώνεις, και είναι έτοιμη, και είναι μπροστά σου, τη βλέπεις σαν παιδί που έχεις γεννήσει με τόσο πόνο και τώρα σε κοροϊδεύει και τριγυρίζει και χαμουρεύεται τις νύχτες με αγνώστους και συ ιδρώνεις και ανησυχείς. Όταν βλέπεις την ταινία σου έτοιμη, το μόνο που βλέπεις είναι λάθη. Δεν έχει σημασία αν αρέσει σε όλους και αν σε εκθειάζουν. Δεν έχει σημασία που είναι η ενσαρκωμένη μορφή όλων των κόπων σου. Εσύ βλέπεις μόνο λάθη και πράγματα που θα μπορούσες να είχες κάνει καλύτερα.

Μερικές φορές βέβαια την βλέπεις σε μεγάλη οθόνη με το volume στο τέρμα και σε κάποιο σημείο για κάποιο μυστήριο λόγο ανατριχιάζεις ολόκληρη, και τότε σκέφτεσαι πως κάπως άξιζε. Μερικές φορές κάποιος σου λέει πως αυτό που έφτιαξες τον άγγιξε ή τον ενέπνευσε και χαμογελάει η ψυχή σου. Αλλά και πάλι βλέπεις μόνο λάθη.

Τότε γιατί το κάνεις, θα μου πεις. Κι αυτό μας το έχουν απαντήσει στη σχολή. Το κάνεις για να πεις μια ιστορία. Συγκεκριμένα, για να πεις το τέλος μιας ιστορίας. Μόνο αυτό μετράει, γι'αυτό τα κάνεις όλα. Και σε περίπτωση που δεν το γνωρίζετε, στον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό τουλάχιστον, δεν υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί τρόποι να πεις μια ιστορία. Βασικά υπάρχει μόνο ένας. Αυτό είναι το πιο ενδιαφέρον πράγμα που έμαθα ποτέ στη ζωή μου. Ακούστε λοιπόν.

Η ιστορία πάντα έχει έναν ήρωα, κι ο ήρωας αυτός πάντα έχει ένα στόχο που επιθυμεί να καταφέρει. Μπορεί να μην το ξέρει καν στην αρχή οτι τον επιθυμεί, αλλά κάποια στιγμή μες στην ιστορία έννοια του, θα το μάθει καλά. Και πίσω απ'αυτόν τον στόχο κρύβεται πάντα ο υπέρστόχος, το βαθύτερο νόημα, η βαθύτερη επιθυμία. Κι ο ήρωας έχει πάντα έναν αντίπαλο. Στις πιο συμβατικές μορφές αφήγησης ο αντίπαλος αυτός είναι κάποιο άλλο άτομο. Πολλές φορές ενσαρκώνεται και σε κάποια άλλη μορφή αντίστασης, ίσως να είναι ένα καιρικό φαινόμενο, ένας σήριαλ κίλερ, ένα αναπάντεχο γεγονός. Κατα βάθος όμως ο πραγματικός αντίπαλος είναι ο ίδιος ο ευατός του. Συνήθως η σύγκρουση είναι εσωτερική, είναι η λογική εξευγενισμένη ανθρώπινη πλευρά του που επιθυμεί βαθύτερα νοήματα και μπούρδες, κόντρα στο ζώο, στον πήθικο που κρύβεται στα γονίδιά του και κατατρώγεται απο επίγεια, πρωτόγονα ένστικτα. Ο ήρωας όμως πάντα έχει και βοηθούς στην επίτευξη του στόχου. Ο ρόλος των βοηθών όμως, μην απατάσθε, είναι μόνο ένας. Να δει ο θεατής τον ήρωα μέσα απ'τα μάτια τους, να μάθει κάτι παραπάνω γι'αυτόν.

Πάρτε τώρα αυτό το μοντέλο και διαιρέστε το δια σκηνές. Κάθε σκηνή πρέπει να έχει αυτό το σχεδιάγραμμα μέσα για να είναι επιτυχημένη, για να δώσει μια πληροφορία στον θεατή . Και τώρα σπάστε το σε πλάνα. Κάθε πλάνο, το παραμικρό πλάνο, έχει μια ακόμα πιο μίνι έκδοση του μοντέλου αυτού μέσα. Κάθε μα κάθε πλάνο. Το παραμικρό πλάνο έχει σημασία. Αν μέσα στην ταινία σου για παράδειγμα έχεις ένα πλάνο τριών δευτερολέπτων σε ένα τασάκι, αν έχεις κάνει τον κόπο να το στήσεις και να το φωτίσεις και να το γυρίσεις, και αποφασίσεις να το περιλάβεις στο μοντάζ, τότε μ'αυτό το τασάκι κάτι θέλεις να πεις, κάτι σημαντικό. Μπορεί να μην ξέρεις ούτε κι εσύ τι θες να πεις ακριβώς, αλλά κάτι θέλεις να πεις σίγουρα. Έχεις έναν στόχο κι έναν υπερστόχο κι έναν ήρωα που κάποια σχέση έχει μ'αυτό το τασάκι.

Τώρα ξέρω τι σκέφτεστε, το'χω ακούσει πολλές φορές. Το μοντέλο που περιγράφω είναι απλοϊκό και αφελές. Δεν φτιάχνουμε ιστορίες έτσι, δεν το σκεφτόμαστε έτσι όταν φτιάχνουμε κείμενα, ποιήση, τραγούδια, βιντεάκια, ταινίες. Κι όμως σκέφτεστε λάθος. Όλοι το κάνουμε, το κάνουμε χωρίς να το ξέρουμε, και το κάνουμε γιατί έτσι έχουμε μάθει να το κάνουμε. Αυτός είναι ο τρόπος που μας αφηγούνται ιστορίες απο τότε που γεννηθήκαμε, κι έτσι έχουμε μάθει κι εμείς να κάνουμε. Δεν φτιάχνεις την ιστορία έχοντας το μοντέλο στο μυαλό σου, αλλά το μοντέλο κρύβεται πάντα μες στην ιστορία σου.

Το καλύτερο παράδειγμα γι'αυτό είναι τα παραμύθια. Ας πάρουμε για παράδειγμα την κοκκινοσκουφίτσα, στην απλή της μορφή. Η κοκκινοσκουφίτσα είναι ο ήρωας, οκ; Ο στόχος της είναι να πάει το καλάθι στη γιαγιά. Ο βοηθός της είναι ο ξυλοκόπος, ο οποίος μας δίνει να καταλάβουμε οτι είναι κάπως αφελής και εν ανάγκη διάσωσης. Ο αντίπαλός της είναι ο λύκος. Πάντα στα παραμύθια ο αντίπαλος είναι κάποιο ζώο, για τον λόγο που εξήγησα παραπάνω. Η κοκκινοσκουφίτσα θέλει να κάνει ό,τι της είπε η μαμά της, θέλει να ακολουθήσει το ασφαλές μονοπάτι να πάει στη γιαγιά γρήγορα γρήγορα χωρίς μπελάδες, αλλά είναι και παιδί και ταυτόχρονα θέλει να παίξει και να χαζεψει στο δάσος και να εξερευνήσει τα μονοπάτια και ν'αλητέψει με τα περίεργα συναρπαστικά ζώα. Ο υπερστόχος σ'αυτη την ιστορία είναι η ενηλικίωση.

Αλλά και πάλι, εξαρτάται τι ιστορία θες να πεις. Αν ας πούμε θες να διηγηθείς την ιστορία της κοκκινοσκουφίτσας ως μια ιστορία εντιμότητας και αρετής, το πρώτο σου πλάνο θα μπορούσε να είναι η κοκκινοσκουφίτσα να παίζει στην αυλή και η μαμά της να ετοιμάζει το καλάθι στο μπαλκόνι του σπιτιού. Αν θες να πεις μια ιστορία αγάπης, θα ξεκινήσεις με την κοκκινοσκουφίτσα να κοιτάζει με ανυπομονησία πέρα απ'το φράχτη περιμένοντας πως και πως να πάει να βρει το λύκο της. Αν θες να φτιάξεις θρίλερ, η πρώτη σκηνή θα δείχνει την κοκκινοσκουφίτσα έτοιμη να περάσει την πόρτα, ενώ ακούγονται τρομακτικοί ήχοι και θροϊσματα μέσα απ'το σκοτεινό δάσος. Όλα έχουν σημασία. Το κάθε πλάνο έχει σημασία.

Πάρτε μια ταινία του David Lynch και ψάξτε να βρείτε το παραπάνω πλάνο μέσα. Αν έχετε λίγη αντίληψη, θα το βρείτε, σας διαβεβαιώ. Είναι αλφαβήτα της αφήγησης. Οι πιο επιτυχημένες ιστορίες είναι αυτές που καταφέρνουν να κρύβουν αυτό το μοντέλο αφήγησης τόσο καλά, που παλεύεις για να το βρείς.

Κι έρχεται η ερώτηση, τι θέλω να πω εγώ με αυτή την ταινία μου. Όταν με είχε ρωτήσει ο καθηγητής μου τον πρώτο μήνα, του είχα απαντήσει οτι υποθέτω πως η ταινία μου είναι κοινωνικοπολιτικής φύσεως και θέλω να μιλήσω για κάποιου είδους ανώφελη παιδιάστικη επανάσταση. Με κοίταξε και γέλασε. "Κάνεις λάθος", μου απάντησε, "η ταινία σου μιλάει για τον έρωτα. Για τον έρωτα και μόνο αυτόν. Οι ήρωές σου, απλά ψάχνουν έναν τρόπο να είναι μαζί". Γέλασα και του απάντησα οτι δεν θα το παραδεχτώ ποτέ αυτό.

Παίζει και να είχε δίκιο βέβαια. Συνεχίζω να πιστεύω οτι αυτή η ταινία όσο κι αν δεν της φαίνεται, μιλάει για καμια δεκαριά διαφορετικά άσχετα μεταξύ τους πράματα, για την ενηλικίωση, για την παιδικότητα, για την αναρχία, για τα παιχνίδια ισχύος, για τους κώδικες επικοινωνίας, για την απώλεια ταυτότητας, για την επανάσταση, για την ανωριμότητα, για τον φόβο της απόρριψης, για την πολιτική, αλλά ίσως και στο βάθος να μιλάει για τον έρωτα και μόνο γι'αυτόν. Ίσως και κανείς να μην καταλάβει τίποτα απ'όλα αυτά όταν τη δει. Δεν έχει σημασία. Εγώ βλέπω όλο λάθη αλλά που και που ανατριχιάζω. Και τελικά είμαι περήφανη. Όχι για το αποτέλεσμα. Επειδή το έφερα εις πέρας.

Θέλω μόνο να πω για το τέλος οτι ο Πέτρος Σεβαστίκογλου ήταν ο καλύτερος δάσκαλος (και επίτηδες χρησιμοποιώ αυτή τη λέξη) που είχα την τιμή να έχω στη ζωή μου. Ίσως αυτή να είναι και η τελευταία ταινία που θα κάνω, γιατι σχολή τέλος, και μη γελιόμαστε, που θα βρω δουλειά ως σκηνοθέτης; Αλλά μπορεί και όχι.

Ορίστε, αυτό έφτιαξα λοιπόν. Το ονειρεύτηκα και έγινε πραγματικότητα, κι αυτό είναι το πιο γαμάτο της υπόθεσης, γιατι κάθε πόσο έχουμε την ευκαιρία για τέτοια πολυτέλεια;